Μοναστήρι της Παναγίας της Βαρνάκοβας

Το ιστορικό Μοναστήρι της Παναγίας της Βαρνάκοβας αποτελεί για σχεδόν μία χιλιετία σημαντική κοιτίδα της Ορθόδοξης πίστης. Ως έτος ίδρυσης σημειώνεται το 1077, ιδρυτής του ο  Όσιος Αρσένιος ο Βαρνακοβίτης, που καταγόταν από τις Καρυές Δωρίδας, και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Αποτελεί το πέμπτο αρχαιότερο μοναστήρι της χώρας μας ενώ σύντομα από την ίδρυσή του αναδείχθηκε σε θρησκευτικό κέντρο μεγάλης ακτινοβολίας ενώ διατηρεί ακόμη το προσωνύμιο «Αγία Λαύρα της Ρούμελης».

Η Μονή βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του Δήμου Δωρίδας, σε έναν λόφο στις παρυφές των Βαρδουσίων σε υψόμετρο 750 μέτρων σε μικρή απόσταση από την Φιλοθέη και το Τείχιο και η ευρύτερη περιοχή στολίζεται από πυκνό δάσος δρυών και καστανιών. Η προέλευση του ονόματος έχει δύο εκδοχές με την μία να υποστηρίζει πως πρόκειται για σλαβικό τοπωνύμιο του 10ου αιώνα ενώ η δεύτερη πως η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας προερχόταν από την Βουλγαρική πόλη Βάρνα. 

Η μεγαλύτερη ακμή της Μονής συμπίπτει χρονικά με την δυναστεία των Κομνηνών οι οποίοι προστάτευαν το μοναστήρι και μάλιστα, ο Αλέξιος και ο πατέρας του Εμμανουήλ Κομνηνός, ασκήτεψαν εκεί. Στα χρόνια του Αλεξίου Α΄ ολοκληρώθηκε η ανέγερση του ναού ενώ στα πρώτα χρόνια βασιλείας του Εμμανουήλ Κομνηνού ιδρύθηκε και δεύτερος ναός. Η ανέγερση του αρχικού ναού ξεκίνησε το 1077 και ολοκληρώθηκε το 1084. Το 1148 χτίζεται ο δεύτερος, μεγαλύτερος, ναός που ήταν τύπου βασιλικής με τρούλο, με τρία ζεύγη κιόνων σε δύο σειρές, που χώριζαν το εσωτερικό του σε τρία κλίτη. Ο ναός πυρπολήθηκε το 1700 και ανακαινίσθηκε το 1805. Επίσης, η δυναστεία των Παλαιολόγων ενίσχυσε σημαντικά την Μονή ενώ στα ύστερα χρόνια καίριας σημασίας ήταν η στήριξη του Ιωάννη Καποδίστρια.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Μονή κατείχε σημαντικό ρόλο στον Αγώνα ενώ επλήγη πολλές φορές από τους Τούρκους. Φιλοξένησε ένα από τα μεγαλύτερα κρυφά σχολειά της χώρας ενώ μετά την πτώση του Μεσολογγίου, πολλοί άνθρωποι βρήκαν καταφύγιο και βοήθεια εκεί. Αποτελούσε κρησφύγετο πολλών οπλαρχηγών της ευρύτερης περιοχής που έβρισκαν ένα ασφαλές σημείο για να ανασυνταχθούν. Το 1826 δέχθηκε πολυήμερη πολιορκία από τις δυνάμεις του Κιουταχή οι οποίοι δεν κατάφεραν να μπουν στη Μονή. Μετά από αρκετές ημέρες αποφασίζεται έξοδος η οποία πραγματοποιείται με την απώλεια δύο μοναχών και ενός λαϊκού. Οι Τούρκοι ανατινάζουν την Μονή Βαρνάκοβας και το 1831 ξαναχτίζεται με επιχορήγηση του Ιωάννη Καποδίστρια. Ο σύγχρονος ναός, όπως και ο παλαιός, είναι τρίκλιτος με βασιλική με τρούλο, αμφικλινής με κεραμοσκεπή και κατασκευασμένος με λαξευτές πέτρες.

Με την σύσταση του Ελληνικού Κράτους, η Ιερά Μονή της Παναγίας της Βαρνάκοβας επαναλειτουργεί, χωρίς βέβαια να έχει την ίδια έκταση ή την ίδια περιουσία όπως παλαιότερα. Το 1984 η Μονή ερημώνει για 7 χρόνια, ώσπου το 1992 η ηγουμένη Θεοδοσία Ανδρικοπούλου μαζί με 6 ακόμη γυναίκες μοναχές δίνει πάλι ζωή στο ιστορικό μοναστήρι. Τα βάσανα της Μονής δεν σταματούν στην Τουρκοκρατία καθώς στον σεισμό του 1995, που έπληξε την ευρύτερη περιοχή της Δωρίδας, υπέστη σημαντικές ζημιές και ανακαινίσθηκε αργότερα. Ακόμη και λίγα χρόνια πριν, το 2017, πολλά κτήρια καταστράφηκαν μαζί με το σημαντικό αρχείο της Μονής και πολλά κειμήλια λόγω πυρκαγιάς που ξέσπασε στην περιοχή. Τον Ιούνιο του 2020 όμως, ίσως συνέβη η σημαντικότερη καταστροφή καθώς η φωτιά, έκαψε ολοσχερώς τον Ιερό Ναό που κατασκευάστηκε μετά το κλείσιμο του Καθολικού αλλά και την ιστορική εικόνα της Παναγίας μαζί με άλλα κειμήλια.

Ο επισκέπτης της Μονής, θα φτάσει οδικώς μετά από 246 χιλιόμετρα από την Αθήνα, 52 από την Πάτρα και μόλις 15 χιλιόμετρα από το Ευπάλιο και θα μπορέσει να απολαύσει εκτός από την ηρεμία που προσφέρει ο ιερός αυτός χώρος, την υπέροχη θέα προς τους ορεινούς όγκους της Δωρίδας και την πλούσια βλάστηση που στολίζει την περιοχή. Σήμερα, το ιστορικό μοναστήρι της Βαρνάκοβας, παρά τις δυσκολίες που έχει αντιμετωπίσει ανά τους αιώνες, στέκει αγέρωχο και προσελκύει πλήθος επισκεπτών της Ορθοδοξίας.